Pedagogische Studiën

Het onderwijs en daarmee ook het beroep van leraar staat volop in de aandacht. In de media worden kritische uitspraken gedaan over de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs, de motivatie van leerlingen en de status van het leraarsberoep in zowel het po, vo, mbo en ho. Relatief veel beginnende leraren verlaten al redelijk snel het beroep, vaak vanwege een lage arbeidstevredenheid en een hoge (ervaren) werkdruk. Door ervaren leraren wordt eveneens een hoge werkdruk gerapporteerd, maar ook een gebrek aan professionele ruimte. Dit gebrek aan ruimte heeft dan met name betrekking op de beperkte mogelijkheden om zelf invulling te kunnen geven aan de inhoud en vorm van onderwijs. De ervaren regeldruk speelt hierbij een belangrijke (belemmerende) rol. Voor een positieve werkbeleving is het voor leraren belangrijk tot op zekere hoogte zelfstandig beslissingen te kunnen nemen over de eigen onderwijspraktijk. Leraren hebben deze ruimte ook nodig om op een actieve manier vorm te kunnen geven aan de eigen professionele ontwikkeling, en (bij voorkeur) ook aan schoolontwikkeling.

Deze reflectie biedt een terugblik op de vier studies in dit themanummer, die elk nieuwe of een bevestiging van bestaande inzichten bieden in de complexe dynamiek rond de professionele ruimte van leraren. Een van de redenen om meer aandacht te geven aan de professionele ruimte van leraren is het vergroten van de mogelijkheid om zelf invulling te geven aan de inhoud en de vorm van het onderwijs. Dit zou een positieve werkbeleving kunnen bevorderen, met name door tot op zekere hoogte beslissingen te kunnen nemen over de eigen onderwijspraktijk. Een grote mate van autonomie en de mogelijkheid om invloed uit te kunnen oefenen op de vormgeving en inrichting van het eigen werk zouden ook de kwaliteit van dat werk ten goede kunnen komen, in de vorm van schoolontwikkeling, betere leerprestaties en een versterkt welbevinden van leerlingen.

Promotieonderzoek door leraren wordt steeds vaker ingezet om enerzijds een brugfunctie tussen wetenschappelijk onderzoek en de onderwijspraktijk te vervullen, en anderzijds om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. Onderzoek door leraren blijkt impact te hebben op professionele ontwikkeling maar de impact op schoolontwikkeling is echter beperkt. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat leraren beperkte professionele ruimte ervaren. Onderhavige studie probeert daarom meer inzicht te krijgen in de ervaren professionele ruimte van leraren en de samenhang met impact op professionele ontwikkeling enerzijds en schoolontwikkeling anderzijds. Daartoe werden gedurende een schooljaar gegevens verzameld bij twintig leraren met een promotiebeurs middels semigestructureerde interviews en digitale logboeken. De resultaten laten zien dat leraren professionele ruimte ervaren voor professionele ontwikkeling maar dat zij sterk verschillen in het ervaren van professionele ruimte voor schoolontwikkeling. Ervaren professionele ruimte hangt samen met verschillende persoonlijke en contextuele factoren. Bij de leraren die ruimte ervaren voor schoolontwikkeling levert een combinatie van persoonlijke (e.g. motief om onderzoek te doen, professionele geschiedenis) en contextuele factoren (e.g. actieve betrokkenheid van de schoolleider, leercultuur) een positieve bijdrage. In vervolgonderzoek kan professionele ruimte een bruikbaar perspectief zijn om interventies te doen die de afstemming tussen promotieonderzoek door leraren en de schoolpraktijk verbeteren.

In deze studie is de ervaren professionele ruimte van beginnende leraren in een context een traineeship onderzocht. Het traineeship stelt als doel dat de kennis en vaardigheden die beginnende leraren ontwikkelen in hun opleiding een positieve invloed hebben op het lerarenteam waarbinnen zij werken en op de ontwikkeling van de school. 18 beginnende leraren en 13 schoolleiders zijn geïnterviewd om te onderzoeken op welke manier zij professionele ruimte ervaren voor ontwikkeling in de eigen lespraktijk en voor schoolontwikkeling. De resultaten laten zien dat professionele ruimte door beginnende leraren en schoolleiders op twee manieren wordt ervaren: ruimte krijgen en ruimte creëren. Beginnende leraren krijgen veel mogelijkheden voor ontwikkeling in de eigen klas maar benutten deze ruimte niet altijd. Het creëren van ruimte voor schoolontwikkeling richtte zich met name op het leveren van een zinvolle bijdrage aan de ontwikkeling van het onderwijs op sectieniveau2. De beginnende leraren evalueerden deze bijdrage niet altijd als succesvol. Ze stuitten bijvoorbeeld op collega’s met weerstand voor innovatie. Geconcludeerd wordt dat beginnende leraren verschillen in de professionele ruimte die ze ervaren en dat dit over de tijd kan veranderen. De mate van openheid voor nieuwe ideeën in een sectie, benaderbare collega’s en heldere uitgesproken verwachtingen van alle betrokkenen lijken belangrijke randvoorwaarden te zijn. In de context van een traineeship willen en kunnen beginnende leraren veel, maar maatwerk is nodig om beginnende leraren succesvol te laten zijn.

Professionele leergemeenschappen (PLGs) hebben onder andere als doel om zowel professionele ontwikkeling van leraren als schoolontwikkeling te bevorderen. Dit veronderstelt dat leraren hiervoor professionele ruimte ervaren binnen hun school. In dit onderzoek is daarom ervaren professionele ruimte van 18 leraren in het voortgezet onderwijs onderzocht die deelnemen aan een bovenschoolse PLG. Deze leraren zijn bij de start en aan het einde van het schooljaar geïnterviewd over hun ervaren professionele ruimte, waarbij er ingezoomd is op de mate (sterke of minder sterk), richting (professionele ontwikkeling of schoolontwikkeling) en de aard (stabiel of veranderlijk) van ervaren professionele ruimte. De resultaten laten zien dat leraren vooral professionele ruimte ervaren voor hun eigen ontwikkeling, maar een geringe mate van professionele ruimte ervaren voor schoolontwikkeling. Meer specifiek zijn er vijf categorieën van ervaren professionele ruimte geïdentificeerd: 1) in sterkere mate professionele ruimte ervaren voor professionele ontwikkeling dan voor schoolontwikkeling (stabiel), 2) in sterke mate professionele ruimte ervaren voor professionele ontwikkeling en voor schoolontwikkeling (stabiel), 3) in sterke mate professionele ruimte ervaren voor professionele ontwikkeling en een afname van schoolontwikkeling (veranderlijk), 4) in geringe mate professionele ruimte ervaren voor zowel professionele ontwikkeling als voor schoolontwikkeling (stabiel) en 5) in toenemende mate professionele ruimte ervaren voor professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling (veranderlijk). Geconcludeerd wordt dat ervaren professionele ruimte voornamelijk een stabiele aard heeft en dat de mate en richting afhankelijk zijn van persoonlijke kenmerken van de leraar (zoals intenties) en kenmerken van de schoolcontext (zoals leercultuur in vaksecties en schoolleiding).

De term professionele ruimte wordt vaak gehanteerd in discussies rondom lerarentekorten en de status van het leraarschap.
Als de leraar de professionele ruimte nou maar terugkrijgt, dan komt het goed met het onderwijs. Echter, de professionele ruimte van leraren bevindt zich in Nederland in een complexe dynamiek van zowel bottom-up als top-down sturingsprocessen; er is voortdurend  sprake van het creëren, afbakenen en afstemmen van professionele ruimte ten opzichte van belangrijke actoren (collega’s, ouders, leerlingen, schoolleiding). Dit kan in goed overleg verlopen, maar ook spanningen opleveren. In deze studie focussen we op het schoolleidersperspectief bij spanningsvolle situaties rondom de professionele ruimte van leraren. We bestuderen professionele ruimte vanuit het perspectief van 1) grenzen en begrenzing en 2) handelen en afstemmen. Door middel van een digitale vignettenvragenlijst is de rol van 50 schoolleiders (vo) in Nederland in kaart gebracht. De resultaten laten zien dat schoolleiders in de spanningsvolle situaties verschillende dilemma’s zien, verschillende handelingsalternatieven op verschillende -maar ook op dezelfde - dilemma’s baseren en verschillende actoren noemen. De gekozen handelingsalternatieven zijn afhankelijk van de neiging om in verschillende situaties dezelfde aanpak te kiezen, maar meer nog van het ‘frame’ (prognostisch of diagnostisch) van waaruit ze de situatie benaderen.